STAAT IN GRONINGEN

Toen wij in 1976 op de kwekerij van de familie van mijn man in Hurdegaryp kwamen wonen, kon ik niet bevroeden, dat ik 33 jaar later volkomen in de ban zou raken van de geschiedenis van deze tuindersfamilie, die in het noorden van Nederland veel sporen heeft nagelaten, niet alleen in Friesland, maar ook in Groningen. De kwekerij is in 1896 gesticht door Gabe Westra, de grootvader van mijn man Ids Westra. Gabe’s moeder was Jitske Vlaskamp. Jitske’s oudste broer was Gerrit Vlaskamp, hij was tuinarchitect.

De firma Bosgra
Wij wisten vrijwel niets over deze Gerrit Vlaskamp. Het was bekend, dat hij de Wilhelminaparken in Grouw en Sneek heeft aangelegd, het Westerpark in Leeuwarden en een gedeelte van Park Groot Vijversburg in Tytsjerk. We hadden geen idee, wat hij meer ontworpen had. Tot professor Phillippus Breuker mij de gouden tip gaf de boeken van boomkwekerij Bosgra, voorheen te Burgum, nu te Twijzel te bestuderen. De firma Bosgra heeft de administratie vanaf 1860 bewaard. In de fraai gebonden boeken op folioformaat vonden we tot onze verbijstering 325 tuinen en parken, ontworpen door Gerrit Vlaskamp, in Friesland 293, in Groningen 32. In de boeken staat steeds de opdrachtgever en degene, die de tuin heeft aangelegd, gevolgd door de plantlijst. Hij heeft voor de fine fleur van Friesland en Groningen tuinen ontworpen, voor de adel, notabelen en grote boeren. Veel is verdwenen, maar ook veel is bewaard gebleven. En alles wat er nog staat is monument. Dat varieert van complete dorpsgezichten, zoals in Mantgum en Warffum, tot monumentale bomen, vaak een rode beuk, een plataan, bijzondere kastanjes, treurwilgen, treuressen.
De administratie van de firma Bosgra is heel uitgebreid, elke boom, die verkocht is staat genoteerd, van alle tuinen zijn de plantlijsten bewaard gebleven.Gerrit Vlaskamp heeft in 79 dorpen en steden in Friesland en in 16 dorpen en steden in Groningen zijn sporen nagelaten.

Twee broers uit Varsseveld
De Vlaskampen waren al generaties lang hoveniers, ze komen oorspronkelijk uit Varsseveld bij Doetinchem. Twee broers, Lambartus, geboren in 1746 en Arent, geboren in 1751, zochten hun geluk in het Westland.
Toen Lambartus 26 jaar oud was, vertrok hij van Rijswijk naar Waaxens in Noord Friesland.Daar stond de state Tjessens, waar de familie Van Harinxma thoe Slooten woonde. In Rijswijk woonden ook Van Harinxma thoe Slootens, we mogen aannemen dat Lambartus door familiebetrekkingen in Waaxens terecht kwam. Arent werkte in Delft, maar 5 jaar later ging hij zijn broer achterna.
Arent was een ambitieus man, hij heeft maar twee jaar op Tjessens gewerkt, in 1779 ging hij naar Kingmastate in Zweins bij Franeker en 3 jaar later werd hij benoemd tot hortulanus van de Universiteit van Franeker. Dat is hij gebleven tot de universiteit in 1811 wordt opgeheven onder het bewind van Napoleon.

Lambertus, de hovenier van Roodbaard
Lambartus blijft in het Noorden van Friesland, van Tjessens gaat hij naar Harstastate in Hoogebeintum. Zijn zoon Gerrit is ook hovenier en zijn kleinzoon Lambertus sticht een boomkwekerij in Rinsumageest onder Dokkum.
Deze Lambertus, geboren in 1807, werd de hovenier van tuinontwerper Lucas Roodbaard.Toen Roodbaard ouder werd, nam Lambertus ook het ontwerpen van tuinen van hem over. Roodbaard heeft de eerste tekeningen gemaakt voor het park bij Fogelsangstate in Veenklooster, Lambertus de latere. Zo werden de Vlaskampen van hoveniers, ontwerpers van tuinen. Helaas is Lambertus aan lager wal geraakt, hij werd failliet verklaard. Het gezin verhuisde naar Helpman. Toen Lucas Roodbaard in 1851 overleed, verschenen de volgende advertenties in de Noordelijke kranten.

Door het overlijden van den Heer Roodbaard , neemt L.Vlaskamp, Architect, thans woonachtig in Helpman , bij Groningen, de vrijheid zich te recommanderen tot het aanleggen van buitenplaatsen en tuinen, alsmede tot het maken van plannen of teekeningen. Kan bewijzen van bekwaamheid leveren en belooft een goede bediening. De connecties met Roodbaard waren kennelijk goed gebleven toen het slechter ging met Lambertus, gezien de volgende advertentie.

KRUIWAGENS
Dezelfde, zal tevens verkoopen: ongeveer 50 kruiwagens (pijpegaaltjes) met ijperen en eschen armen soo mede swaar beslag, behoord hebbende aan nu wijlen den heer L.P. Roodbaard.

Het mocht allemaal niet baten, het ging steeds slechter met Lambertus, de familie verhuisde naar het Kattediep en in 1854 ging het helemaal mis, hij kwam als landloper in Veenhuizen terecht en is daar al na drie maanden op 46 jarige leeftijd overleden. Tijdens een cholera-epidemie stierven dat jaar 444 mensen in Veenhuizen. Zijn vrouw Antje was vlak voor de opname van Lambertus in Veenhuizen verhuisd naar Hurdegaryp. Ze bleef achter met 8 kinderen. De oudste zoon Gerrit (1834-1906) was 20 toen zijn vader stierf . Gerrit werkte vermoedelijk al bij zijn vader, want hij hij pakte de draad op en werd ook aanlegger van tuinen.

Warffum
De eerste tuinen, die Gerrit Vlaskamp ontwierp, dateren van 150 jaar geleden.
Dat we net op tijd zijn met ons onderzoek ontdekken we in Warffum. In dit dorp heeft Vlaskamp 8 tuinen aangelegd in de Engelse landschapstijl, die in de 19de eeuw in de mode was. Romantische tuinen met slingerpaden, vijvers, een heuveltje, bijzondere bomen, mooie doorkijkjes. Zo was het, maar wat is er veel verdwenen! Van de grote hoeveelheid bomen en struiken, die op de plantlijsten staan, resten meestal slechts een paar bomen.We worden in Warffum rondgeleid door mevrouw Clevering, die op Hayemaheert woont. Hayemaheert is gesticht door Hendrik Dijkema, de overgrootvader van de huidige bewoner. De oorspronkelijke vorm van de tuin is verdwenen, maar er staan nog een paar monumentale bomen, waaronder een enorme linde en een prachtige Oosterse plataan met honderden hangende zaadbolletjes. Ook bij villa Welgelegen, die in 1880 gebouwd is door notaris Allardus Jansenius de Vries, resten slechts de bomen. De villa ligt op een prachtige zichtlocatie, wat zou het mooi zijn als de oude slingertuin in ere zou worden hersteld. Bij de Reindershoeve staan nog een paar kastanjes en een prachtige treurbeuk en ook van de tuin bij het het Warffumer Klooster resten slechts enkele bomen. In de tuin van boerderij Oosterampt zijn nog diverse elementen uit Vlaskamps’s tijd bewaard gebleven: mooie bomen, een vijver, een heuveltje, 2 perenbomen ( de Brederode). Voor het huis staan twee kastanjes, de linker kastanje heeft de kastanjeziekte, die moet gerooid worden en dan is de symmetrie verdwenen. En zo zal er steeds meer verdwijnen.

Gelukkig is er ook nog veel moois te zien in Warffum, met als hoogtepunt de prachtige pastorie van de heer en mevrouw Scheers. De pastorie en de tuin zijn met veel liefde en gevoel voor historie gerestaureerd. Opvallend is de gepleisterde witte muur, waar stukjes glas in verwerkt zijn. Een betoverend gezicht als de maan er op schijnt. Van de oorspronkelijk begroeiing is nog veel bewaard gebleven met als één van de bijzonderheden de Gleditsia triacanthos, de valse Christusdoorn. Gerrit Vlaskamp heeft in 1885 gewerkt voor de kerkvoogden, maar op de plantlijst komt de Christusdoorn niet voor. Het oudste deel van de pastorie staat er al 700 jaar, dus het kan heel goed zijn, dat de boom veel ouder is. Ook het park van Breedenborg ligt er prachtig bij en de tuin van Vriesenstein, nu gedeeltelijk een openbaar park, heeft ook nog de oorspronkelijke elementen. Warffum heeft een beschermd dorpsgezicht, het aanzien wordt nog voor een groot gedeelte bepaald door het werk, dat Gerrit Vlaskamp hier verricht heeft. Hij verdient het, dat er zo zorgvuldig mogelijk mee wordt omgegaan.

Groenestein
In de stad Groningen heeft Vlaskamp drie tuinen aangelegd, voor O.J.Quintus, M.Tjepkema en Jhr J.AE.A van Panhuijs. Vooral de tuin van Quintus moest enorm zijn, gezien de 6 dichtbeschreven pagina’s op folioformaat met honderden bomen en struiken, die we vonden in de boeken van Bosgra.
Gelukkig had ik intussen contact gekregen met Tineke Scholtens en zij kon me vertellen, dat het om park Groenestein ging. Onno Joost Quintus liet omstreeks 1871 het huis verbouwen en hij liet meteen een park in Engelse landschapstijl aanleggen. Het werd toegeschreven aan Henri Copijn, maar uit de boeken van Bosgra blijkt, dat Gerrit Vlaskamp de ontwerper geweest moet zijn. In 1872 en 1873 leverde Bosgra honderden bomen van een grote soortenrijkdom voor het park. Quintus was een groot plantenliefhebber, dus waarschijnlijk hebben Vlaskamp en Quintus de beplanting samen uitgezocht. Voor de niet winterharde soorten bouwde Quintus 3 kassen op het landgoed. Na zijn dood in 1905 werd de collectie planten geschonken aan de Hortus in Haren. De familie Lokin bewoont nu het fraaie huis, waarvan een aantal kamers beschilderd is door een eerdere bewoner, Matthijs Röling. Van het oorspronkelijke park in Engelse landschapstijl is veel verdwenen, de vijvers liggen er nog prachtig bij, maar door de opslag van allerlei bomen zijn de zichtlijnen verknoeid en bovendien is het gebombardeerd tot eco-bos, zodat alles wat omvalt blijft liggen. Een groot verschil met het fraaie Engelse landschapspark, wat het ooit was.

De bewoners
Vlaskamp heeft ontworpen voor de bovenlaag van de samenleving.
Bij het onderzoek naar de tuinen komen we niet alleen prachtige huizen en tuinen tegen, maar ook interessante bewoners. De boeren zijn vaak pioniers. Een Friese boer, Hendrik P.Smids, ging al in 1880 met zijn stier Radboud naar de keuring in Londen en hij was de eerste, die proeven nam met het inkuilen van gras. In Eenrum heeft Vlaskamp de tuin ontworpen voor dokter Arend Folmer, in zijn tijd een befaamd schedelmeter en in 1886 maakte Vlaskamp het ontwerp voor een tuin van jonkheer Van Panhuys, de toenmalige commissaris van de Koningin, die met zijn gezin verdronken is in het Hoendiep. Was het voor zijn ambtswoning of voor Nienoord, waar hij woonde?

De Groninger tuinen
Er moet nog veel onderzoek verricht worden, maar door middel van diverse Groninger informanten is intussen al het één en ander bekend over de Vlaskamptuinen in Groningen. Ik houd me natuurlijk aanbevolen voor nadere informatie. Er zijn heel weinig tekeningen overgebleven, die van Siewertsmaheerd in Kantens is één van de weinige, dus mocht er ergens nog een tekening liggen? Op de zolder van de kwekerij waar wij nu wonen stond een grote theekist met opgerolde tekeningen. Toen mijn man een jongetje van 8 jaar was, zei zijn moeder: ‘Die staan er nu al zo lang, daar mag je wel een vuurtje mee stoken’. Dat laat een jongetje van 8 zich geen twee keer zeggen!

Tot slot de lijst van plaatsen, waar Gerrit Vlaskamp in de provincie Groningen tuinen heeft aangelegd met de opdrachtgevers en het jaartal van aanleg.
Het paginanummer verwijst naar de plaats van de plantlijsten in de boeken van de firma Bosgra, die intussen geschonken zijn aan Tresoar, het Friese archief. U kunt de boeken daar bestuderen. Wij hebben in eerste instantie alleen gezocht naar de tuinen van Vlaskamp, maar de firma Bosgra leverde veel in Groningen, zo zijn we bv. de naam Vroom verscheidene keren tegen gekomen. Naast de Vlaskamptuinen herbergen de boeken van Bosgra dus een schat aan andere informatie.

Eenrum, J.D.Pruisen, burgemeester, 1877, pag. 11
Eenrum, Arend Folmer, dokter, 1876, pag 263/264, 1877, pag. 11
Groningen, jonkheer Onno Joost Quintus, 1872, pag 132/133 en 235/236, 1873, p 287, 371
Groningen, M.Tjepkema, 1875, pag. 130
Groningen, Jhr. Johan AEmelius Abraham van Panhuys, 1886, pag. 10
Grijpskerk, Kerkvoogden, 1877, pag. 20
Heveskes, E.Berlage , 1886, pag. 86
Huizinge, L.Eenkema, 1881, pag. 153, Eenkemaheert
Kantens, Harke Jans Uildersma, 1874, pag. 10, Siewertsmaheert
Kommerzijl, J Siccama, 1877, pag. 111
Middelstum, J.E. van Panhuijs, 1872, pag. 241/242
Middelstum, K.Eenkema, 1872, pag. 242
Midwolda, L.J.Veeman, 1880, pag. 14
Pieterzijl, D.J.Wiersma, 1875, pag. 227, 1878, pag. 254
Pieterzijl, J. de Boer, 1877, pag. 112
Pieterzijl, J.Meijer, 1877, pag. 112
Uithuizen, wed. Bonthuis, 1880, pag. 13, Tocama
Uithuizen, N.T.Tichelaar, 1887, pag. 142
Uithuizen, Bestuur gemeente, 1890, pag. 143
Visvliet, Kerkvoogden, 1885, pag. 370
Vliedorp, Joh. van der Helm, 1874, pag. 96
Warffum, H.Dijkema, 1876, p 352, Hayemaheert
Warffum, Allardus Jansenius de Vries, 1878, pag. 245,1880, pag. 107, Vriesenstein en Welgelegen
Warffum Kerkvoogden, 1885, pag. 278 Pastorie en kerk
Warffum, Alje Bonthuis de Vries, 1885, pag. 278 Breedenborg
Warffum, H.Doornbos, 1886, pag. 12, Oosterampt
Warffum, Wed.A.Willemsen Reinders, boerderij Groot Klooster, 1892 pag. 14
Warffum, H. Willemsen, Klooster Warffum, 1895, pag. 63 ( zelfde tuin als boven)
Winsum, Sebastiaan Mattheus Sigismund de Ranitz, notaris, 1873, pag. 288
Winsum, H.W. Wierda, 1875, pag. 214
Winsum, Wed. Bruins, 1876, pag. 349


Aly van der Mark, mail: westmark@hetnet.nl

Met dank aan Tineke Scholtens, Warmolt Brouwer, Harry Perton, Wim Pastoor, Tity Clevering, de heer en mevrouw Scheers, de heer en mevrouw Lokin.